Giữa thời đại và nhân sinh

I.

Lý Bạch tiên tài, Lý Hạ quỷ tài; ngụ ý của sự phân biệt này còn quá mơ hồ. Sự thờ ơ của các nhà văn học sử Trung Quốc mới là chỗ xác thiết cho thấy địa vị của hai người. Mặc dù Tiên hay Quỷ cũng đều là những gì chỉ có trong thế giới siêu thực, xa xôi, ở bên ngoài cuộc đời; nhưng sự sống khốn quẫn và quá vắn của Hạ dễ khiến cho thi ca ấy bị chỉ trích là ‘bất cận nhân tình’, không có gì quá đáng. Sở từ cũng đầy dẫy những hình ảnh quái dị, và những tâm tình bi phẫn âm u; tuy vậy, trên một phương diện, nơi đó người ta dễ dàng tìm thấy những gì đáng gọi là chân tình tha thiết đối với khổ lụy nhân sinh. Lịch lãm về đời sống của Hạ quá ít; vả lại, Hạ cũng chưa từng mang một  trọng trách nào có ý nghĩa trong nghĩa vụ của một nhà thơ đối với cuộc đời, cho nên những lời hoa lệ bóng bẩy và những ngụ ý xa xôi dễ bị liệt vào loại văn chương ‘duy mỹ’. Nếu Hạ thành công một phần nhỏ trong ước mơ trẻ trung của mình, hay ít nhất đã từng mang trách vụ triều đình như Hàn Dũ, hoặc đã từng dâng một tấu chương gián nghị theo biểu thức nào đó cho nhà vua, có lẽ thơ Hạ đã được nhìn bằng con mắt khác hẳn từ trước đến nay.

Lý Bạch và Lý Hạ không cùng cảnh ngộ sinh nhai; mà tư chất thiên phú của họ quá khác biệt. Do đó không thể phân biệt tài năng và khuynh hướng của cả hai trên cùng một tiêu chuẩn. Mặc dù không có nhiều lịch lãm bằng, nhưng tài năng của Hạ nhất định không ở dưới Lý Bạch. Đằng khác, nếu đặt sứ mạng của thi ca trong nghĩa vụ nhân sinh, thơ của Lý Bạch còn quá cách biệt thực tế. Cho nên, Vương An Thạch không ngần ngại xếp Lý Bạch nằm chót trong bảng danh sách liệt kê bốn nhà thơ lớn của đời Đường; với lý do, theo ý ông, thơ ấy tuy hay thực, đáng thưởng thức trong một giới hạn nào đó, nhưng quá vô nghĩa vì chỉ đầy rẫy những đàn bà và rượu. Sự hâm mộ thịnh hành đối với ca thi của Lý Bạch cố nhiên cũng có thể được giải thích bằng lý do này. Thơ ấy khuyến khích và thỏa mãn thị hiếu hưởng thụ của ‘đại đa số’. Người ta có thể, bằng vào thơ của Lý Bạch, tự khoác cho mình một phong thái tiên nhân, để rồi trong những phút giây nhàn hạ, muốn thoát ly ngoài những hệ phược phiền toái của đời sống, ngồi nhìn hàng vạn ngôi sao trên trời, uống rượu và hoan ca. Trường hợp đó không bao giờ có thể xảy ra cho ca thi của Hạ. Giữa cảnh khuya tịch mịch, giữa tiếng trùng, tiếng dế, giữa thế giới ma hờn, quỷ khóc, “khêu đèn mà nhìn tóc lông dựng đứng lên cả”, những cảnh tượng trong thơ Hạ như vậy đập vào mắt người đọc những ám ảnh hãi hùng, bất an. Say cơn say tỉnh dậy, Lý Bạch có thể thấy đời đẹp hơn; và nếu một chút ngậm ngùi về ý nghĩa của sự sống và sự chết có chợt hiện, thì nó lại khuyến khích những trận say sưa và quên lãng khác. Trong trường hợp Lý Hạ, sau cơn say tỉnh dậy, chỉ còn nước bưng ly rượu không mà kêu trời nhưng trời không có mắt.

Người ta tận dụng phong thái cuồng ngạo của Lý Bạch, mô tả thế giới thần tiên mộng tưởng của Lý Bạch như một ước mơ triền miên, vĩnh cửu của loài người. Thế nhưng, trên một phương diện, nếu Hạ có chỗ đáng bị chỉ trích, thì Lý Bạch lại đáng bị chỉ trích hơn nữa. Tô Đông Pha nói: “Lý Bạch chỉ là một cuồng sĩ; và, đã từng thất tiết nơi Vĩnh Vương Liên, thì không đáng gọi là con người tế thế”. Người ta không đòi hỏi nghĩa vụ tế thế của một nhà thơ nơi Lý Bạch, tại sao lại khăng khăng đòi hỏi nó phải có nơi Lý Hạ? Như thế, hiển nhiên các nhà phê bình Lý Hạ đã chịu ảnh hưởng lệch lạc của truyền thống thành kiến.

Thơ Lý Bạch rõ ràng chẳng giúp ích gì thực tế của đời sống ngoài sự kiện phơi bày cho người ta một thế giới viễn mộng để quên lãng trong hưởng thụ. Đã thế, ông còn theo bọn Vĩnh Vương Liên gây loạn với triều đình. Chắc chắn không phải ông theo vì tư tưởng cách mạng. Binh vực cho Lý Bạch, người ta nói là ông bị ép buộc. Dù trong hoàn cảnh nào, tự nguyện hay bị cưỡng bách, chừng đó để chứng tỏ khí tiết của một nhà thơ. Biện hộ cách nào cũng khó mà tẩy cho sạch cái điểm đáng gọi là “vết bẩn” ấy. Tất nhiên khi nói thế chúng ta không cố tình khe khắt, cực đoan. Tuy nhiên, cũng cần phải có một thái độ cực đoan như vậy, hay hơn thế nữa nếu cần, để làm hòa hoãn lại những tâng bốc, khoa đại phong độ tiên nhân của Lý Bạch. Nhờ đó, may ra có thể nhìn được thơ Hạ trong chiều hướng khác. Nơi Lý Bạch, khí huyết người đã kém, thì phong độ tiên nhân của ông rất đáng bị nghi ngờ. Đó cũng là chỗ mà Tô Tử Do phê bình Lý Bạch. Tử Do nói: “Thơ của Lý Bạch cũng y như con người của ông ta; tuân phát và hào hùng, hoa mỹ nhưng không thực, hiếu sự lại ưa danh, không biết lễ nghĩa và lý ở đâu…”

Ba nhà lãnh tụ văn học đồng thời, Vương An Thạch, Tô Đông Pha và Tô Tử Do, cùng sống trong một thời đại bấp bênh của chính trị trước thế lực đe dọa của ngoại xâm, họ không đồng khuynh hướng chính trị và xã hội, nhưng đã cùng đồng thanh chỉ trích tư cách con người của Lý Bạch. Sự chỉ trích này rất có ý nghĩa.

Tử Do, tiếp lời phê bình trên, lại nói: “Lý Bạch thoạt tiên đem thơ và rượu mà phụng sự Minh hoàng…” Quả vậy, suốt trong thời gian gần gũi Huyền Tông, được biệt đãi như thế, mà ngoài cái phụng sự nhà vua bằng thơ và rượu, tuyệt nhiên không thấy Lý Bạch nói được lời tiến cử hay gián nghị hữu ích nào. Thái độ của Lý Bạch lại còn gián tiếp tán thưởng đời sống xa hoa trụy lạc của nhà vua, bất biến những khốn cùng mà dân chúng phải gánh chịu cho đời sống xa hoa ấy. Nói một cách nghiêm khắc, thơ của Lý Bạch có đủ yếu tố để làm nô lệ và tán dương cuộc sống phóng đãng của bọn quyền quý. Thành kiến hẹp hòi của truyền thống và thị hiếu văn chương hưởng lạc, cả hai điều này giải thích xác đáng địa vị của Lý Bạch và Lý Hạ trong lịch sử thi ca Trung Quốc.

Được nhà vua biệt đãi, rồi được cả một thời đại hùa theo biệt đãi, Lý Bạch ngông cuồng và phóng khẩu bất chấp:

[2 câu chữ Hán]

Phong thái thần tiên của Lý Bạch phát xuất từ chỗ cuồng nộ ấy:

[4 câu chữ Hán]

Hoàn toàn trái ngược với Lý Bạch về phong độ và đời sống, cho nên mặc dù bị vây khốn trong sự túng quẫn mà vẫn không dự tưởng một thế giới thần tiên. Một cách nào đó, Hạ bằng lòng chấp thuận định mệnh khốn đốn của mình. Ma quỷ, hoặc siêu thực hoặc hiện thực, vẫn là ý nghĩa của sự chấp thuận đó. Còn thần tiên, nếu có, đối với Hạ cũng chưa chắc tìm thấy một đời sống nhàn nhã tiêu dao. Hạ mô tả một Tiên nhân:

[8 câu chữ Hán]

Ngụ ý của bài thơ trên, theo chú giải của Vương Kỳ, có tính cách phóng túng hơn là ca ngợi: “Tiên nhân ở trong khoảng núi đầm, di dưỡng sự tĩnh mịch và giữ lấy sự nhàn hạ, thng dong tự đắc như lừa uống nước bên suối lạnh, như cá ui về biển trong để ẩn thân tránh xa những nguy hiểm, không can dự chuyện đời. Đáng lẽ như vậy, nhưng vì đâu tiên nhân lại sinh gặp thời Hán Vũ đế; nghe nói nhà vua có chí hâm mộ thần tiên, mời gọi các phương sĩ, khiến cho tiên nhân không thể giữ vững cái chí hăng của m2nh, phải đến để dâng thơ báo tin mùa xuân cho hoa anh đào. Bậc ngộ đạo tu chân không nên như vậy”.

Thần tiên mà chưa chắc đã tìm ra được một đời sống thanh thản, không bận rộn, huống nữa là người. Quả thực, khó bắt gặp một khoảng trời xanh bát ngát trong tho của Hạ để thưởng thức. Trên hết là sự hối thúc của mạng sống, mà sự trường thọ của thần tiên nếu có thì cũng chỉ có trong một giới hạn thời gian nào đó thôi. Bành Tổ, Vu Hàm, những người sống lâu của truyền thuyết thần thoại cũng chết mất từ đời nào. Hạ “Hạo ca”:

[4 câu chữ Hán]

Trong một cảnh ngộ long đong của sinh kế, Hạ không mơ về một thế giới thần tiên để trấn an hiện thực; và trong ám ảnh khốc liệt của tuổi thọ, Hạ cũng không tìm đến cõi bất tử của thần tiên. Tính siêu thực trong ca thi của Hạ hiển nhiên là giới hạn cuối cùng của tính hiện thực. Lý Thế Hùng nhận xét: “Người đời Đường hâm mộ thần tiên, mà Hạ lại nói: Kỷ hồi thiên thượng táng thần tiên, hoặc nói: Bành Tổ Vu Hàm kỷ hồi tử. Ấy là nói tiên cũng phải chết. Cái mà người đời sau sợ và cho là quỷ, thì Hạ nói: Thu phần quỷ xướng bào gia thi. Thế thì quỷ được coi như không có chết. Cho nên, sự sống và sự chết không phải là những điều mà Hạ bận tâm. Cái mà Hạ không thể chịu đựng nổi, đó là: nghìn năm đày đọa Hạ vào chỗ u uất, lăn lóc giữa cõi không phải chết, không phải sống, đè nén không cho cất đầu lên được, không thể nhướng mày, khua lưỡi, khạc máu, rửa sạch gan ruột ở trước mặt trời. Phải chăng ấy là cái khổ lớn lao của Hạ”.

2.

Dù sao, địa vị của Hạ trong lịch sử văn học Trung quốc rất khiêm nhượng, được xếp vào nhóm thơ “Khổ ngâm”, đồng bọn với Mạnh Giao, Lư Đồng và Giả Đảo, mà dẫn dầu đương nhiên là Hàn Dũ (768-824). Hàn Dũ lớn hơn Hạ khoảng 41 tuổi. Đương thời, ông cùng với Liễu Tông Nguyên (tự Từ Hậu; 773-815) xứng danh là hai nhà lãnh tụ chủ xướng “Phong trào Cổ văn”. Văn xuôi Trung quốc kể từ Hán, Nguỵ trở về sau bị gò bó theo lối đối ngữ, do đó, họ chủ trương trở lại truyền thống cổ. Thơ của ông hào phóng, được kể là một đại gia sau Lý Bạch và Đỗ Phủ. Bởi thiên tài kiệt ngộ, ông không chịu theo lối thơ quán lệ, dễ dãi của thời Trung Đường, nên có thị hiếu hiểm hóc, quái dị. Cũng vì vậy, ông rất ưa thơ của Hạ. Tuy nhiên, sở trường của ông là văn chứ không phải là thơ.

Trừ Hàn Dũ, những người còn lại, kể cả Hạ, tỏ ra say mê thi ca một cách đặc biệt. Đời sống của họ cũng khốn quẫn như nhau, và sự giao du của họ cũng có giới hạn như nhau. Lý Hạ, Mạnh Giao, Lư Đồng, đó là những khuôn mặt của định mệnh thi ca. Có thể, chính thơ đã đưa họ vào ngõ cụt của đời sống; hoặc giả ngược lại, , chính đời sống khốn quẫn mà họ bị thắt chặt vào định mệnh thi ca.

Mạnh Giao, tự Đông Dã (751-814), lớn hơn Hạ 40 tuổi. Giao người Lạc Dương, ẩn cư Tung Sơn mãi đến 50 tuổi mới chịu đến Trường An để dự thi tiến sĩ. Năm Trinh Nguyên thứ 12 (796), ông trúng cách. Bốn năm sau được bổ làm Phiêu Dương úy. Nhưng ông tỏ ra không tha thiết với quan chức cho lắm. Gần huyện Phiêu Dương về phía nam bấy giờ còn có di tích của thành Bình Lăng, chu vi hơn một nghìn bộ, cây cối um tùm, có gốc to đến 10 vây. Tìm được một nơi vắng vẻ thâm u như vậy, hằng ngày Giao đến đây, ngồi ngâm thơ quên về cho đến tối.

Hàn Dũ rất trọng vọng Mạnh Giao. Trong một bức thư gởi Mạnh Giao, ông tự mô tả sự cô độc của mình, mà cũng ám chỉ đến cuộc đời của Giao: nói thì không có người nghe, mà xướng thì không có người họa. Rồi ông ca ngợi Giao: “Túc hạ tài cao, khí thanh, hành theo cổ đạo mà xử sự giữa đời nay… Sự xử thân của túc hạ vừa nhọc, vừa khổ. Đời đua nhau bon chen vào chỗ hỗn trược, riêng tấm lòng của túc hạ vẫn theo đuổi cố nhân. Cái đẹp của túc hạ khiến tôi bị cảm…”

Thơ của Mạnh Giáo là những tình tự bi thiết của một lãng tử, một lữ khách:

[8 câu chữ Hán]

Bài thơ nào của Mạnh Giao cũng vậy, cũng gợi lên một mối sầu cô lữ bi thương, những dau khổ đoạn trường:

[4 câu chữ Hán]

Khi đọc bài thơ này, Tô Tử Do phê bình các nhà thơ đời Đường: “Ít ai chịu học đạo”; bởi vì Giao là con người khe khắt, dù trời cao đất rộng vẫn không có chỗ dung thân.

Trương Văn Tiềm nhận xét: “Cuối đời Đường, thi nhân phần lớn là những cùng sĩ. Đông Dã và Lăng Tiên đều làm thơ mà đẽo gọt đến cùng khổ”. Nhận xét này có lẽ rất xác đáng đối với Giả Đảo.

Giả Đảo, tự Lăng Tiên (788-843), mà cuộc đời long đong chỉ vì say mê làm thơ, mặc dù ông không có gì đặc sắc.

Khác với Mạnh Giao và Giả Đảo, chỉ đồng cảnh ngộ sinh nhai túng quẫn với Hạ, riêng Lư Đồng mới thực chứng tỏ không những đồng cảnh ngộ mà còn đồng cả thị hiếu thi ca, tuy tài năng không cùng tương đối.

Lư Đồng, tự hiệu Ngọc Xuyên Tử, ngụ Lạc Dương. Khi Hàn Dũ ngồi ghế Hà Nam lệnh tỏ ra thích thơ của Đồng. Thơ của ông hay nói đến những sự quái dị, những lời hiểm hóc, cũng đáng kể là một loại quỷ thi như Lý Hạ:

[4 câu chữ Hán]

Sự giao thiệp giữa Lư Đồng và Lý Hạ không được rõ, cho nên cũng khó quyết đoán về ảnh hưởng hỗ tương giữa họ. Sở thích tương đồng tất nhiên không thể phủ nhận.

Nhận xét chung về Mạnh Giao, Lư Đồng và Lý Hạ, Liệp trách tòng thơ nói: “Tôi nghe rằng nếu hoang phí bằng những săn bắn và chài lưới ấy là tàn bạo, mà lại mang ra đẽo gọt, bóc lột, phơi trần tình trạng được sao?

Từ cái trứng còn non cho đến khô chết mà không để chúng được yên thân, trời há không trừng phạt được sao? Trường Cát yếu, Đông Dã cùng, Ngọc Khuê Sinh thì quan tước chưa được ghi vào sổ triều đình, chính là vì vậy”.

Những lời nhận xét này hình như đã nguyền rủa quá nặng.

3.

Xét về cá tính, Hạ đáng được liệt vào số những nhà thơ “Khổ ngâm” ấy. Tuy nhiên, chúng ta cũng có thể thấy một cách dễ dàng dị biệt lớn lao về cá tính của họ. Trong khi Mạnh Giao, Lư Đồng, Giả Đảo, ngoài sở thích duy nhất là làm thơ và sống trọn vẹn cho những ám ảnh dày xéo của thơ, họ không tỏ ra có một chút tha thiết với công danh hay sự nghiệp. Trái lại, nơi Hạ người ta thấy có một cái ước mơ sôi nổi và trẻ trung. Cho nên, khi Hạ lần đầu tiên tìm đến Hàn Dũ, Nhạn môn Thái thủ hành bộc lộ rõ rệt cái khát khao hùng tâm tráng khí của tuổi trẻ. Rồi khi hân hạnh đón Hàn Dũ và Hoàng Phù Thực, Hạ không tiếc lời tán dương tài năng văn học của Dũ, mà cũng ngụ ý có thể bằng tài năng ấy mình thị hùng được với thiên hạ:

[2 câu chữ Hán].

Cố nhiên, Hạ đã khoa đại sứ mạng và khả năng của văn chương, mà chúng ta khỏi phải biết nó là văn chương của Hàn Dũ hay của chính Hạ. Điều chắc chắn, khi Hạ chạn trán với sự thất bại, văn chương bấy giờ dù vẫn là một nguồn an ủi vô biên, một điểm tựa tinh thần vững chãi, nhưng có lúc Hạ không khỏi cảm thấy sự vô nghĩa của nó.

[1 câu chữ Hán]

Có lẽ Hạ đang mơ sự nghiệp của Tần Thủy Hoàng, mơ cuộc chinh phục vĩ đại suốt một đời dậy đất từ Lâm Thao đến Liêu Đông? Cũng có khi Hạ ước mơ sự nghiệp của Trương Tử Phòng, muốn đen Lục thao mà thay thế cho Sở từ.

[4 câu chữ Hán]

Hạ muốn bỏ con đường văn chương:

Ước muốn này có thể không chỉ là một ước muốn suông. Quả vậy, trong thời Hạ, kể từ cuộc dấy loạn của An Lộc Sơn về sau, khoảng hai phần ba lãnh thổ thoát ra ngoài thế lực kiểm soát của triều đình trung ương,

Nhà Đường, vì đề phòng bị thế lực đe dọa của các chủng tộc nhược tiểu chung quanh, nên đặt ra các Tiết độ sứ, quản lãnh binh mã các châu quận, với quyền tự chủ về mặt nhân lực và lý tài. Một tiết độ sứ lớn có thể quản lãnh đến 10 châu. Nếu thế lực của triều đình trung ương không thể lan rộng đủ để kiềm chế họ, các Tiết độ sứ trở thành những lãnh chúa trong vùng đất họ cai trị, và tự do lựa chọn người kế vị, thế tập, truyền tử lưu tôn. Sử gọi đó là họa phiên trần. Niên hiệu Nguyên Hòa thứ 7 (809), Lý Giáng báo cáo: “Nay những nơi mà pháp lệnh của triều đình không kềm chế được, gồm hơn 50 châu thuộc các vùng Hà Nam và Hà Bắc”.

Hạ vừa trưởng thành là đã chứng kiến ngay sự bành trướng của thế lực phiên trần ấy. Vốn dòng dõi tôn thất, không rõ Hạ lo ngại đến mức nào trước nguy cơ sụp đổ của cơ nghiệp tổ tiên. Sự suy luận của Tống Uyển không hẳn là không có lý: “Khuất Nguyên vì khóc cho sự suy vong của tông quốc nên nỗi buồn quá lớn mà lời lẽ thiết tha. Hạ ở trong thời bình sao lại cũng bi ai, phẫn hận, mửa gan ruột bằng những lời lẽ ngụy quyệt…? Hạ vốn là vương tôn, nên cũng có những ưu tư về vận mệnh quốc gia: Sự phi lý trong chính sách hòa thân của triều đình, sự cuồng dại trong thái độ hâm mộ tiên thuật của các vua chúa, sự chuyên quyền của các phiên trấn, tư cách xuất lãnh binh mã của bọn hoạn quân… Khư khư ôm mối cô trung của chức quan Phụng lễ thái thường quá nhỏ, trên không nói thấu thiên tử mà dưới cũng không thể bàn ra với quân thần; đành phải khấp khểnh vó lừa những nơi thâm u, hoang dã…”

Trên đây chỉ là suy luận không bằng chứng xác thực. Tuy nhiên, chắc chắn Hạ thống hận các sự bạo ngược của các lãnh chúa phiên trấn, gọi họ là những thứ “Cọp Dữ”, Mãnh hỗ hành:

[16 câu chữ Hán]

Sự bạo ngược của các lãnh chúa phiên trấn dữ hơn cọp dữ, đến độ giáo dài, nõ mạnh không làm gì được; không có sức mạnh nào kềm chế nổi chúng.

Họ không thần phục triều đình; tự quyết về vấn đề thế tập. Cha truyền con nối, tự do củng cố thế lực riêng để tạo phản. Triều đình đến lúc suy yếu phải kiêng dè họ. Sự kiện ấy không khác nào Đông hải Hoàng công, một tay bắt cọp thiện nghệ, tuổi về già trở lại bị cọp hại.

Khi thế lực đã mạnh, sự tàn ngược lại càng tệ hại hơn cả cọp thật.

Trong các thế lực phiên trấn thời bấy giờ, mạnh nhất phải kể là Thành đức quân Tiết độ sứ Vương Thừa Tông, quán lãnh Hà Bắc, và Hoại tây Tiết độ sứ Ngô Nguyên Tế. Vương Thừa Tông dấy phản vào năm Nguyên Hòa thứ 4 (809). Ngô Nguyên Tế, niên hiệu thứ 10 (815). Trước đó không lâu, Nguyên Hòa thứ nhất (806), Tiết độ sứ Lưu Tịch phản, bấy giờ Hạ mới 13 tuổi. Năm sau, Tiết độ sứ Lý Kỳ phản.

Khi Vương Thừa Tông tạo phản, Đường Hiển Tông sai hoạn quan Thổ Đột Thừa Thôi suất lãnh binh mã chinh phục. Đây lại là một cái họa khác đe dọa chế độ: cái họa hoạn quan. Thực sự, chúng chỉ là hạng “phó phấn nữ lang”, mà tài nghệ chỉ xứng đáng để thoa son trét phấn hơn là đủ tư cách một tướng soái cầm quân ra trận. Nhưng nhà vua đã tin dùng, trao quyền điều động binh mã cho chúng. Cái nhục thảm bại khó tránh.

Khi Thổ Đột Thừa Thôi suất lãnh binh mã các đạo Hà Trung và Hà Dương chinh thảo Vương Thừa Tông, thì Hạ coi cuộc hành quân này không khác cuộc hành lạc của một bà hoàng: Quí chủ tây chinh hành lạc. Hạ mô tả: Kỵ binh toàn là một bọn thị tỳ, kết thành một hàng giáp sắt bằng màu đồng vàng rực, cờ thì làm bằng lụa là; cột cờ bằng gỗ hương dát vàng lá… Một đoàn quân chuẩn bị đối địch với kẻ thù mà quân trang, quân cụ cực kỳ xa hoa tráng lệ như vậy, rõ ràng nó là một đoàn vệ binh ủng hộ chúa đi dạo chơi:

[8 câu chữ Hán]

Nơi khác, bài Hoàng gia động của Hạ châm biếm nhức nhối thái độ khiếp nhược của quân triều trước sự tung hoành của bộ đội Mán tộc Hoàng Thiếu Khanh:

[8 câu chữ Hán]

4.

Phiên trấn và hoạn quan không chỉ là những đe dọa trực tiếp đối với triều đình; chúng còn là nguyên nhân trực tiếp cho những thống khổ của dân chúng. Các nhà thơ trong niên hiệu Nguyên Hòa (806-820) như Bạch Cư Dị, Nguyên Chấn, Trương Tịch, Vương Kiều, đã cố chứng tỏ sứ mạng văn chương của họ, nói tiếng nói khốn cùng của những người bị áp bức. Cọp dữ, đối với các nhà thơ này, không chỉ là một biểu tượng của một chế độ hay một chính sách cai trị tàn ngược mà đức Khổng Tử dùng để ám chỉ; từ nay, nó chính là hiện thân trong lốt người của bọn quan lại.

Chúng ta có thể thấy được những lời ta thán thống thiết của dân chúng thời bấy giờ qua các thể cách bình dị trong Đỗ lăng tẩu của Bạch Cư Dị. Đó là một trong những bài tân nhạc phủ; Bạch Cư Dị mô tả cảnh khổ của nông phu, qua đời sống của lão giả tại Đỗ Lăng. Ở đó, hằng năm ông làm một khoảng ruộng; tháng 3 bắt đầu vỡ đất thì trời hạn không mưa. Khi gieo được mạ, phần lớn bị hoang trùng phá hoại. Đến tháng 9, lúa trổ đòng đòng lại bị sương móc. Trước khó khăn bởi thiên tai đó, quan trường sử biết nhưng làm ngơ, và thẳng tay trưng thế. Rồi sang năm, ông lão sẽ lấy gì mà ăn? Bọn chúng lột chiếc áo che thân của lão, cướp miếng cơm đang trong miệng của lão. Quả chúng là những con chó sói:

[4 câu chữ Hán]

Lão phu thái ngọc ca của Hạ, trong cùng hoàn cảnh tương tọ, đáng coi là một bài bằng máu và nước mắt của một lão giả sưu dịch, bị sung công đi mò ngọc bích cho quan:

[12 câu chữ Hán]

Sự uất hận của lão già không nơi phát tiết: nếu bất hạnh mà bị thiệt mạng trong lòng suối thì cũng chỉ có thể mang mối hận triền miên đối với những dòng suối mà thôi, không tiết hận đến nhà quan được. Đây là chỗ trầm thống nhất trong thơ Hạ. Oan khuất luôn luôn là một tình tự kín đáo: sống im lặng và chết cũng im lặng. Đó cũng là nét trong sắc thái quỷ thi của Hạ.

Đương thời, Đức Tông có thói ưa súc liễm tài sản, do đó, để tâng công, một số các Tiết độ sứ đánh thêm thuế “tiện dư”, gọi là thuế thặng dư đánh trên mỗi gia đình. Trong mỗi gia đình, trừ một ngườ, số còn lại được coi là thặng dư. Đức Tông lại cho lập hai kho lớn tại Phụng Thiên để súc chứa những đồ phủ cống. Bài thơ Trọng Phú, thuế khóa nặng nề, của Bạch Cư Dị, mô tả tình cảnh khổ sở của chính sách thuế khóa này, và cũng vẽ ra sự tương phản iu74a cái đói rách của dân chúng và kho lẫm cao vọi của quan nha.

[6 câu chữ Hán]

Bác nông phu đi đóng thuế, nhân đó liếc mắt nhìn vào kho quan : lụa là chất cao như núi; tơ sợi chất đống như mây. Những thứ này được gọi là những vật “tiện dư”, hằng tháng được dâng hiến lên vua.

Và tiếp ngay sau đó, tả oán: [4 câu chữ Hán]

Cướp đoạt sự ấm trên mình của ta, để mua cái ân huệ Thiên tử trước mắt bọn bây; của dâng vào kho Quỳnh Lâm, dùng không hết, lâu ngày hóa thành đất cát.

Cố nhiên, Hạ không thể có lối mô tả hiện thực như Bạch Cư Dị. Bởi vì cá tính của thơ Hạ vốn giàu ẩn dụ. Do đó, có nhiều chất phúng thích hơn là “tố giác”. Ở đây, chúng ta sẽ thấy Hạ mô tả thái độ của một huyện quan đi trưng thuế. Quan mặt mày hầm hầm, giận dữ, cưỡi ngựa đến tận nhà dân để hối thúc đóng thuế. Thuế được trưng ở đây là vải lụa. Đời Đường, bấy giờ vì nhu cầu mua ngựa Hung nô nên cần rất nhiều vải lụa; số cần dùng có thể lên đến 500.00 tấm lụa mới mua đủ số ngựa cho triều đình. Huyện quan có lịnh trưng, nhưng nhà dân chưa dệt kịp, khất hẹn đến mùa xuân, đợi tầm nhả tơ đã. Rồi họ dọn cháo mời huyện quan ăn. Ăn xong, huyện quan có vẻ hài lòng, và nguôi giận ra về. Nhưng, ngay sau đó, ông gọi thầy lại giữ sổ bạ lên hầu. Dĩ nhiên là sai đến đòi nữa, chúng ta nghe giọng điệu châm chích của Hạ:

[20 câu chữ Hán]

5.

Bài thơ dưới đây của Hạ “Bình Thành hạ”, mô tả đời sống của lính thú tạ Bình Thành, một biên trấn gần Trường Thành. Đặc điểm của bài thơ, như Vương Kỳ nhận xét, nói lên cái khổ của lính thú biên trấn vì sự ngược đãi của chủ tướng mà trong đó không lộ một chữ nào có vẻ oán hận:

[16 câu chữ Hán]

Không phải thơ không tỏ một chút oán hận. Cái hận ấy được gói trong hai câu chót: người lính thú không sợ chết vì tên đạn nơi chiến trường, nhưng sợ chết vì đói lạnh.

6.

Đời Đường, Thái úy Phòng Quản (697-763), thiếu thời ẩn cư học tập trong núi Chung Nam, thỉnh thoảng nghe dưới vách núi có tiếng rồng gầm, trong mà tĩnh, khiến người nghe có thể dập tắt được cái tư tưởng tà vạy. Bấy giờ, có một thầy tăng hiếu sự lén lấy cái bát bằng đồng giả làm tiếng rồng ngâm. Khi Phòng Quản tình cờ đến chơi chùa, nghe văng vẳng có tiếng rồng ngâm lại từ Chung Nam dời đến đây. Thầy tăng này mới đem cái bát ra và gõ. Phòng Quản kinh ngạc: Quả là rồng thiệt ngâm đó. Năm 778, một thầy tăng khác, có thể bắt chước được tiếng rồng ngâm theo kiểu này, đến thăm Kiều Nhiên. Nhiên vốn là dòng dõi Tạ Linh Vận, văn chương cũng có tiếng và  cùng giao thân với Vị Ứng Vật. Bấy giờ Kiều Nhiên viết bài thơ “Gõ bát đồng giả tiếng rồng ngâm” với một bài tựa giới thiệu. Nguồn gốc của Giả long ngâm được loan truyền bởi bài tựa này. Hạ làm bài thơ Giả long ngâm:

[14 câu chữ Hán]

Vương Kỳ nhận xét về ngụ ý của bài thơ: “Bài thơ này nhân rồng giả ngâm mà nghĩ đến rồng thiệt; cười thiên hạ đối với rồng thiệt thì xua đuổi, nhưng kẻ hiếu sự lại tả tiếng của nó để làm vui. Người ta nghe đến sự thiệt thì không thích, mà chỉ ưa thích những cái không thiệt. Ngụ ý quả là rất sâu xa”.

Với nhận định này, qua những gì mà chúng ta đã có thể kết luận về Hạ, một nhà thơ ở giữa lòng thời đại, đến đây chúng ta tất thấy rõ giới hạn các lời phê bình, chỉ trích Hạ, theo đó, thơ Hạ ngoài những quỷ trâu, thần rắn, tuyệt không có gì đáng nói. Như vậy, nhận định của Đỗ Mục rất xác đáng: “Giả sử Hạ sống lâu hơn nữa để thêm cái Lý cho thơ của mình, hẳn có thể phục sự cho Ly tao được vậy.